ကွီ
ကွီခေါ်ကွေ့တိုင်းရင်းသားများသည် လားဟူခေါ်သော ရှမ်းလူမျိုးစုတွင်ပါဝင်သည်။ လားဟူ မျိုးနွယ်စုတွင် လားဟူ န နှင့် လားဟူ စီ ဟု အုပ်စုနှစ်ခုရှိရာ လားဟူစီအုပ်စုကို ကွီ(ကွေ့) တိုင်းရင်းသားများဟု ခေါ်ဆိုကြသည်။ အုပ်စုတစ်ခုနှင့်တစ်ခု စကားအသုံးအနှုန်း၊ ဓလေ့ထုံးစံများ အနည်းငယ်စီကွဲပြားသော်လည်း အခြေခံမူဝါဒအလေ့အကျင့်တို့မှာ တူညီကြသည်။ ကွေ့တို့သည် တောင်ကုန်းမြင့်များပေါ်တွင် ရွာတည်လေ့ရှိကြသည်။ အိမ်များမှာ သစ်ဝါးများဖြင့် ဆောက်လုပ်သော မြေစိုက်အိမ်ကလေးများ ဖြစ်ပေသည်။ ရွာအဝင်ဝများတွင် တိုင်နှစ်ခုစိုက်ထူ၍ သစ်သားကန့်လန့် များဖြင့် ပြုလုပ်ထားသော တံခါးများ တပ်ဆင်ထားလေ့ရှိကြသည်။ တောင်ယာများတွင် ပဲ၊ ပြောင်း၊ ဆန်နှင့်စပါးများကို စိုက်ပျိုးကြသည်။
ကွီ(ကွေ့)ရွာတိုင်းတွင် ကျောင်းဆောင်ငယ်တစ်ဆောင်စီနှင့် ဆင်းတုတော်တစ်ဆူစီကို ကိုးကွယ်ထားလေ့ရှိသည်။ လပြည့်နေ့နှင့်လကွယ်နေ့များမှာ ကွေ့တိုင်းရင်းသားတို့ ဘုရားရှိခိုးသော နေ့ထူးနေ့မြတ်များဖြစ်သည်။ ကွေ့တိုင်းရင်းသားတို့သည် နတ်များကိုလည်း ကိုးကွယ်ယုံကြည် ကြသည်။ တစ်နှစ်လျှင်(၃)ကြိမ် နတ်ပူဇော်လေ့ရှိသည်။ ကွေ့တို့အသုံးပြုလေ့ရှိသော တူရိယာ တစ်မျိုးမှာ ကန်းဆိုသော ပုလွေတစ်မျိုးဖြစ်သည်။ ကန်းတူရိယာမှာ ဗူးသီးအခြောက်ကို တူရိယာ အိမ်အဖြစ်ထားလျက် (၁)ပေမှ (၂)ပေခွဲအထိ ရှည်သော ဝါးပုလွေ(၄)ခုမှ (၁၄)ခုအထိ တပ်ဆင်ထား သည်။ သူတို့သည် ကန်းပုလွေကြီးကို ဈေးနေ့များ၌ တီးမှုတ်လေ့ရှိကြသည်။ တစ်ခါတစ်ရံ ရှေး အစဉ်အလာ ကပွဲများကျင်းပ၍ တီးမှုတ်သီဆိုကြသည်။ ခြေတစ်ဖက်ကို မြေတွင်ထောက်၍ ကရသော နည်းမျိုးကို ကျွမ်းကျင်ကြသည်။ ပုလွေသမားများမှာ များသောအားဖြင့် အကကောင်းသူများဖြစ် ကြသည်။ ကွီအမျိုးသားတို့သည် နက်ပြာရောင်ဘောင်းဘီနှင့် အဖြူရောင်အင်္ကျီရှည်များကို ဝတ်ဆင်လေ့ရှိကြသည်။